امامت و پیشوایی بعد از پیامبر ص

واژه «امام» به معنای پيشوا است. كسى كه عده‏اى تابع و پيرو او هستند اعم از آنكه آن پيشوا عادل باشد يا باطل و گمراه ؛ لذا در قرآن چنین آمده است : فقاتلوا أئمه الکفر (توبه 12) پس با پيشوايان كفر بجنگيد.

امامت در اصطلاح ناظر به پیشوایی و رهبری امت بعد از پیامبر ص است که اهل سنت آن را جزو فروع دین و شیعه آن را جزو اصول دین می داند. رهبری امت بعد از پیامبر از دو جنبه قابل بررسی است : یکی رهبری سیاسی و اجتماعی و دیگری رهبری علمی و مرجعیت دینی که ما به تفصیل به بررسی آن دو می پردازیم :

برگرفته از کتابی به همین عنوان نوشته

"محمد خاقانى"

رفتار علي عليه‏السلام با خلفاي سه ‏گانه

حضرت علي عليه‏السلام در اين اين ايام به جاي مبارزه با كساني كه سبب انحراف اسلام و مسلمانان شده بودند، روش ديگري را برگزيد. ايشان در عين دخالت نكردن در امور شخصي خلفاء، به امور مربوط به اسلام و مسلمانان، با سعه‏ي صدر پاسخ مي‏دادند. هنگامي كه دانشمندان از داخل و خارج سؤالات پيچيده و مبهم مي‏پرسيدند و خلفا به دليل نداشتن معلومات كافي از پاسخ در مي‏ماندند، امام علي عليه‏السلام به كمك خلفا مي‏شتافت و قدرت علمي اسلام را در برابر يهوديان و مسيحيان به نمايش مي‏گذاشت.

گاهي خلفا در پاسخ به احكام شرعي در مي‏ماندند يا آن كه در حوادثي كه رخ مي‏داد، به حكم اسلام آگاه نبودند، حضرت نيز روش و پاسخ صحيح را به ايشان مي‏آموخت. شيعيان اميرالمؤمنين علي عليه‏السلام نيز در اين مسير حركت مي‏كردند نظير سلمان فارسي كه از سوي خليفه‏ي دوم به استانداري مداين منصوب و اعزام شد.1

اين روش بزرگ‏ترين درس اخلاص و فداكاري در راه دين خداست كه با گذشتن از حق خود، براي حفظ دين خدا با كساني كه حق تو را ضايع كرده‏اند، همكاري كني.

1ـ مروج الذهب، ج 2، ص 323.

حفظ آمادگي نيروهاي خودي

اوضاع اجتماعي پس از وفات پيامبر گرامي اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به گونه‏اي بود كه امكان هرگونه ابتكار عمل را از خواص مي‏گرفت. در اين حال عوام به شدت تحت تأثير قرار گرفته، عده‏اي ناآگاه وعده‏اي نيز آگاه ولي ترسو و مرعوب بودند. طبيعي است كه در چنين موقعيتي بايد براي حفظ افراد موافق و نيروهاي خودي تلاش كرد، يعني همان كاري كه امام علي عليه‏السلام انجام دادند. حضرت در خطبه‏ي 26 مي‏فرمايند:

فَنَظَرتُ فَاِذا لَيسَ لي مُعينٌ اِلّا اَهلَ بَيْتي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ المَوتِ وَ اَغْضَيتُ عَلَي القَذي وَ شَرِبتُ عَلَي الشَّجا وَ صَبَرْتُ عَلَي اَخْذِ الكَظَمِ وَ عَلي اَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ.

پس از وفات پيامبر و بي‏وفايي ياران، به اطراف خود نگريستم. ياوري جز اهل بيت خود نديدم، كه اگر مرا ياري كنند، كشته خواهند شد؛ پس به مرگ آنان رضايت ندادم. ديدگان پر از خار و خاشاك را ناچار فرو بستم و با گلويي كه استخوان شكسته در آن گير كرده بود، جام تلخ حوادث را نوشيدم و خشم خويش فرو خوردم و بر نوشيدن جام تلخ‏تر از گياه حنظل شكيبايي نمودم.

ايشان در اين ايام با بردباري، تدبير و دورانديشي، ناملايمات را تحمل كرد تا مردم به آگاهي‏هاي لازم دست يابند و زمينه براي حضور نيروهاي حق آماده شود. در عمل نيز همين‏گونه شد؛ زيرا با عملكرد ناسنجيده‏ي حكام در زير پا گذاشتن احكام اسلامي، زمينه‏ي انقلاب مردمي فراهم گشت و حكومت به طور طبيعي به دست امام علي عليه‏السلام افتاد.

برای آن که چگونگی بر خورد و عملکرد حضرت علی علیه السلام را با خلفا بدانیم بهتر است به گوشه ای از واقعة غدیر و ماجرای سقیفه و آنچه که بعد از رحلت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله و سلم اتفاق افتاد بپردازیم .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از آغاز بعثت خویش در هر فرصت مناسب جانشین خود را به مردم معرفی می کردند.

منابع و روش‌های فهم فضای صدور

برخی معتقدند تنها راه شناخت سبب ورود احادیث، مانند اسباب نزول قرآن، روایت و نقل می‌باشد؛ آن هم روایت‌هایی که صحت آنها مورد تأیید ‌باشد. (سلیمانی، 1383، ص 70) ولی باید خاطر نشان کرد که از طریق موارد زیر نیز می‌توان فضای صدور خطبه را کشف کرد:[1]

3ـ2 ـ كمك علي عليه‏السلام به حلّ مشكل عثمان

الف ـ تلاش براي شكستن محاصره

هنگامي كه عثمان به دليل فاصله گرفتن از سنت پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مورد اعتراض مردم واقع شد، هنوز از عمق فاجعه‏اي كه در شُرُفِ وقوع بود، خبر نداشت. مردم به پنج دليل، خانه‏ي عثمان را محاصره كرده بودند و خواستار استعفاي او بودند:

4 ـ توصيه به كارگزاران خود در ترك خودكامگي و ديكتاتوري

امام علي عليه‏السلام، به مأموران و كارگزاران خود دستور مي‏دهد كه در محدوده‏ي مسؤوليت خويش، از خودرأيي و خودكامگي كه حاصل كبر و غرور و خودپسندي است، دوري كنند. اين دستور به معني باز كردن گوش كارگزاران براي شنيدن سخنِ منتقدان و مخالفان است كه نتيجه‏ي آن، تساهل سياسي، به معنيِ رعايت حقِ مخالف در مخالفتِ خود با حاكمان جامعه خواهد بود. امام علي عليه‏السلام در نامه‏ي 53 نهج البلاغه، خطاب به مالك اشتر چنين مي‏فرمايد: