ارتباط انسان با خدا از دیدگاه نهج البلاغه (4)

 نماد ارتباط

اگر چه تمام  ابواب  جوارحی در این خطبه نیامده است ولی به اکثر آن اشاره فرمود. در این میان  نماز به عنوان نماد ارتباط و عمود خیمه دین و سند شناسایی دیگر عبادات جوارحی و جوانحی است .

1-    الله الله فی الصلاه فانّها عمود دینکم[1]

 خدا را خدا را  در نماز به یاد آرید بدرستی که آن عمود دیننتان می باشد

2-.و اعلم انّ کلّ شی من عملک تبع لصلاتک[2]  بدان که همه عبادت هایت  تابع نماز توست

به این معنی در روایتی از امام باقر(ع) تصریح شده است : انّ اوّل مایحاسب به العبد یوم  الصلاة ان قبلت قبل ماسواها[3]

 اولین چیزی که از انسان در قیامت حساب رسی میشود نماز اوست اگر پذیرفته شد بقیّه اعمال او پذیرفته خواهد شد. بر این اساس نماز به عنوان معیار پذیرش و قبولی دیگر اعمال میباشد.

باب ویژه  دوستان

در میان باب های ارتباط با خداوند، جهاد  در راه خدا به عنوان باب مخصوص دوستان  خدا مطرح است که فرمود:

جهاد یکی از باب های بهشت است که خداوند آنرا برای دوستان خاصّ خود گشوده است و آن لباس پرهیزگاری و زره محکم خدا و سپر قابل اعتماد اوست که هر کس آنرا ترک گوییدخداوند لباس ذلّت بر او بپوشاند....[4]

کلید گنجینه الهی :

یکی از مهتمرین عبادات و راه ارتباط با خدای مهربان که خود مغز عبادت محسوب میشود[5] .دعا و راز نیاز با اوست که حضرت در نهج البلاغه از آن به عنوان کلید های درهای آسمان و زمین ،یاد می نماید  در اینجا بطور اختصار به سفارش آن حضرت به فرزند دلبندش جناب امام حسن مجتبی علیهماالسلام در این باب اشاره میکنیم:

1-  ...واخلص فی المسألة لربّک فانّ بیده العطاء و الحرمان[6]

پسرم  خود را در درخواست ازخدایت خالص کن ، بدرستی که بخشش وحرمان فقط به دست اوست

2-... دلبندم بدان آنکه گنجینه آسمان ها و زمین فقط بدست اوست به تو اجازه دعا فرمود و اجابت را برایت پذیرفته است....کلیدهای گنجینه هایش را در دستان تو قرار داده است پس هرگاه که خواسته ای با دعا درب های نعمتش را بگشا و باران رحمتش فرو آر هرگز تأخیر در اجابت دل خسته ات نکند[7]

در ادامه به بیان راز تاخیر در اجابت برخی از دعاها می پردازد.

در کلامی دیگر می فرماید : (و ادفعو  امواج البلاء بالدعا[8])امواج بلا ها را با دعا بشکافید .

 دعا در فرهنگ قرانی بقدری مهم است که انسان در صورت ترک دعا مورد تهدید واقع میشود [9]. اذن لک فی الدعاء و تکفّل لک بالاجابة و امرک ان تساله لیعطیک [10]

بر این اساس  علی علیه السلام می فرماید : قد خداوند  به دعا اجازت فرمود و اجابت را  برایت ضمانت نمود وبه  تو فرمان داد که از وی بخواهی تا عطایت کند

 خداوند نه تنها این راه را برای بشر گشوده است تا بند گانش با وی ارتباط برقرار نمایند و حاجات خویش از وی بخواهند و رازهای دل با وی بگویند  حتّی  ارتباط با خود واجب نموده است تا انسان  بیشتر بدان اهتمام نمایند.بدین خاطر  حالات خوش آن حضرت در مناجاتهای شبانگاهی که حتی گاهی مدهوش می شد زبانزد همگان است .به  دعا ها ی آن حضرت در نهج البلاغه توجّه کنید که حاوی نکات عرشی در نوع درخواست های آن حضرت می باشد که  موجب تعالی فهم ماست. 

ب- راه دل

آنچه در فرهنگ اسلام و خصوصاً فرهنگ اهل بیت علیهم السلام بویژه امیرالمومنین علیه السلام در نهج البلاغه مهم است ارتباط جوانحی( راه دل) با خداست و حتّی راههای جسمانی (جوارحی )  برای تثبیت و تقویت وصفای راه دل مطرح است که اشاره گردید اکنون به بررسی برخی از  راههای دل میپردازیم:

ذکر:    اوصیک بتقوی الله ...وعمارة قلبک بذکره[11] و کن لله مطیعاًو بذکره آنساً[12]

 ذکر دارای مفهوم وسیع از چند منظر میباشد یاد خدا در قالب عبادات جوارحی وجوانحی  مثل نماز وهر کاری که عبادت محسوب شود حتی یاد مرگ وقبرو قیامت  ارائه میشود وحتی سایر عبادات جوانحی مثل تفکر را شامل میشود و  ذکر خدا خود قوام بسیاری ا ز عبادات قلبی وبدنی است  زیرا یاد خدا هم مقدمه دیگر عبادات وقوامشان وهم نتیجه و آثارشان میباشدکه  اساس دیانت وروح نهج البلاغه بر این است که یاد خدا در دلها محقق وماندگارشود.  طوبی لمن ذکر المعاد وعمل للحساب [13]   افیضوا الی ذکر الله فانّه احسن الذکر  [14] خوشا به حال آنکه به یاد معاد است وبرای حساب روز قیامت  کاری کرد پس به ذکر خدا بشتابید.

امور دیگر جوانحی عبارت است از:  تفکر   خوف  و خشوع   حزن  شوق    صبر و رضا   وتوکّل وخلوص که در نهج البلاغه فراوان بحث شده است

اقسام ارتباط عاشقانه با خدا:

در بخش ارتباط عادلانه دانسته شد که منشأ تقسیم آن به دو عبادت بازاریان و عبادت بردگان ، ترس(رهبت) از عذاب جهنم و طمع به بهشت الهی بود اما یک نوع رهبه(بیم) و رغبه(شوق) دیگری است که منافاتی با ارتباط عاشقانه ندارد و آن رهبت از خدا و رغبت به اوست .لذا اولیاء الهی نیز دو دسته اند برخی رهبه الهی بر آنها مستولی است و برخی شوق الهی و رغبت الی الله بر آنها غالب  میباشد یا اینکه گاهی حال شوق و وقت دیگر حال بیم و ترس از خدا بر او سایه می افکند . حضرت در بیان مدح و توصیف اولیا الهی که دارای ارتباط عاشقانه با خدا هستند می فرماید: 

در هر زمانی از زمانهای فترت بندگانی هستند که خداوند در فکرشان با آنها نجوا  و در عمق عقلشان با آنها به گفتگو پرداخته است برایشان جایگاه های کرامت در جای مهیا شد که خداوند بر آنها طلوع کرده و از تلاش آنها راضی و مقامشان را می ستاید... آنها از هر دری دست نیازشان بسوی او گشوده اند[15]

  مقصود اولیاء الهی از ارتباط عاشقانه با خدا به بارنشسته و خداوند با آنها نجوا می کند  و سخن می گوید و در پایان می فرماید(ولا یخیب علیه الراغبون) مشتاقان زیان نمیکنند

در خطبه دیگر علاوه بر رغبت به مقام رهبت هم اشاره می فرماید:

به خدا سوگند اگر از روی شوق به خدا یا بیم از او دلتان آب شود و از چشمانتان خون جاری گردد تا آنگاه که دنیا باقی است شما تمام تلاش خود را در عبادتش به کار گیرید، اعمال شما با نعمت های  بزرگ او و ایمانی که  به شما هدیه فرمود برابری نخواهد کرد.[16]

 ارتباط شهودی

برترین آرزوهای بشر ارتباط با مبدأی هستی و خدای مهربان است و این ارتباط زمانی به عالی ترین مرحله خود می رسد که انسان به لقاءالله بپیوندد و با وی همنشین  گردد و به مقام شهود راه یابد و البته کسانی اگرچه اندک به این فیض نائل آمده اند و توفیق گفتگو با خدای خود را به دست آورده اند و از آن پس خدا با آنها به سخن می پردازد از این مقام به ولایت نیز تعبیر میشود که صاحب این رتبه را ولیّ گویندکه حضرت در فرازهایی از دعا و مناجات با خدایش از این حقیقت پرده بر می دارد :

    اللهم انک آنس الآنسین لاولیاک و احضرهم بالکفایه للمتوکلین علیک تشاهدهم فی سرائرهم و تطّلع علیهم فی ضمائر هم و تعلم مبلغ بصائرهم فاسرار هم لک مکشوفه و قلوبکم الیک ملهوفه ...[17]

اینها گروهی هستند که دارای چند ویژگی های زیر میباشند:

1-ولایت (ایمان کامل به خدا توأم با عشق به او)  2-توکل   3-بصیرت   4-حزن (دلهای ملهوف بسوی تو) [18]

5-شهود   6- انس با خدا

در واقع همین امور از جمله ره آورد ارتباط عاشقانه با اوست

تسبیح عامل شهود

دانستیم برترین مقام ارتباط با خدا برای عاشقانش حاصل مقام ولایت دوستان الهی است و این مقام با عبادت و حمد توأم با تسبیح او بدست می آید که قلب ملهوف کنایه از مقام تسبیح اولیاء است علی علیه السلام بر اساس آموزه های قرآنی هشدار[19] میدهد ؛ تا هنگامی که انسان عبادتش با تسبیح حق آمیخته نباشد قرب ولایی پدید نمی آید . و بیش از یکصد و پنجاه بار در نهج البلاغه به تسبیح خداوند در کلمات خود اشاره فرموده است .

سبحانک ما اعظم شأنک سبحانک ما اعظم نری من خلقک و ما اصغر کلّ عظیمة فی جنب قدرتک و ما اهول ما نری من ملکوتک و ما احقر ذلک فیما غاب عنّا من سلطانک ...[20]سبحانک خالقاً و معبوداً بحسن بلائک عند خلقک.[21]

حضرت اولین حکیمی است که از راز اصرار بر حمد و یاد خدا توأم با تسبیح پرده برداشت و در یک کلام اعجاز گونه فرموده است :  .....کمال توحیده الاخلاص له و کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه [22]

 و در کلام دیگر و جمله ای بسیار عظیم و بلند مرتبه در وصف متقین فرمود : عظم الخالق فی انفسهم فصغر ما دونه فی اعینهم [23] که  آفریدگار در جان های متقین عظیم است پس هر آنچه غیر اوست  در چشمانشان کوچک است.

با این معرفت به خالق، هرگز بنده ای اعمال و عبادتش را عظیم نمی شمارد و این است که در مناجات خود اشاره فرمود : هرکس به درک این عظمت بیشتر راه یافت به تسبیح برتری خواهد رسید .

موانع ارتباط با خدا :

اکنون که اقسام ارتباط و اصول حاکم بر آنها را دانستیم برای تکمیل بحث شناخت موانع ارتباط صحیح با خداوند از دیدگاه حضرت در نهج البلاغه پر فائده اس . حضرت با اهتمام ویژه ای نسبت به این موانع هشدار میدهد و میفرماید

از جمله امور مهم در کتاب الهی که محور ثواب و عقاب و رضا و سخط است این است که هیچ کسی بعد از مردن و ملاقات با پروردگارش بهره ای نمیبرد ،اگر هر یک از این خصلت ها در وی بوده و از  آن توبه نکرده است حتی اگر تلاش زیادی نماید و در فعلش اخلاص ورزد :-شرک به خداوند  ، شادی از هلاکت دیگران،  انتساب زشتی خود به دیگران ،  اظهار بدعت  نفاق و دو رویی[24]

هشداری مهم:

 امام (ع) در باب معرفت شناسی واصلاح رفتار، به ره جویان ، هشدار مهمی  داده است که سزاوار تأمّل میباشد:

 شما بدانید که راه صحیح را هرگز نمی شناسید تا کسانی را که آنرا رها کرده اند بشناسید و هرگز به پیمان قرآن وفا نمی کنید تاکسانی که پیمانش راشکسته اند بشناسید و هرگز بدان چنگ نمی زنید مگر آنکه آنان که کنارش نهاده اند بشناسید پس این حقیقت را نزد اهلش بجوئید آنان که خرّمی دانش اند[25].

این کلام دارای نکات عمیق ونیاز مند شرح و بیان که کمتر مورد توجّه معرفت شناسان و سالکان عرفان عملی قرار گرفت.

در پایان از شیفته گان  معارف علوی و ره پویان امیر مومنان علی علیه السلام از ارائه بحث ناتمام به دلیل عدم گنجایش رساله پوزش خواسته وانتظار داریم شما فرهیخته گان با مطالعه در نهج البلاغه آنرا کامل نمائید.

حسن ختام:

در اینجا به عنوان حسن ختام گوش جان  به صوت دل نشین علی (ع)در مناجاتش باخدای سبحان  هنگامه آغاز جنگ با لشکرمعاویه می سپاریم تا با روح بلند و همّت عالی در دعا آشنا شویم  : بار الها ای پروردگارآسمان افراشته وفضای نگاه داشته ....ای پرودگاری که کوه های استوار را برای زمین میخ و برای آفریده هایت تکّه گاه قرار داده ای اگر ما را بر دشمنان پیروز فرموده ای از ستم دور نگه دار و به راه حقّ، استوار مان  بدار و اگر دشمن را بر ما پیروز نمودی شهادت را بر ما روزی فرما و از فتنه  مصون بدار[26] وصلّی الله علی محمد و آله الطاهرین.

قم، بهار1389ش

سیدکمال الدین عمادی