آفات سیاست در نهج البلاغه

سياست عرصه ‏اى آفت‏ خيز است و اگر با حراست نَفْس، حاكميت اخلاق و مَهار قدرت همراه نباشد، آدمى را در دام قدرت‏طلبى، خودكامگى، عقل‏گريزى، خشونت‏ورزى، دنيازدگى، انحصارطلبى، دروغگويى، فريبكارى، زورگويى، كينه‏توزى، حب و بغض افراطى، رياكارى، گردن‏فرازى، سازش‏كارى و دام‏هاى بسيار ديگر فرو مى‏برد و فرد و جامعه را به تباهى مى‏كشاند. بنابراين لازم است از چنين امورى به‏عنوان اصول سلبى پرهيز شود. در ذيل به برخى از اين آفات پرداخته مى‏شود.

1- قدرت طلبي

اگر قدرت مهار نشود، انسان را در اسارت خود درمى‏آورد و سياست به فساد آلوده مى‏شود. قدرت اين امكان را به قدرت‏طلبان مى‏دهد كه تمايلات خود را هرگونه كه بخواهند، ارضا نمايند، منافع مردمان را به راحتى در پاى مطامع خود قربانى كنند و به همه‏چيز تجاوز كنند؛

حكمت 216 :‌ آن كه به مقام رسد گردنكشى كند

قدرت‏طلبى بستر سركشى، قانون‏شكنى، تندى و تيزى و خِرَدگريزى است. اميرمؤمنان على (ع) در عهدنامه مالك اشتر چنين هشدار داده است:

نامه 53 : هرگاه حكومت براى تو خود بزرگ بينى و كبر به وجود آورد، به بزرگى سلطنت خداوند كه فوق توست و قدرتى كه بر تو دارد و تو را بر خودت آن قدرت و توانايى نيست نظر كن، كه اين نظر كبر و غرورت را مى‏نشاند، و تندى و شدت را از تو باز مى‏دارد، و عقل از دست رفته را به تو باز مى‏گرداند. از برابر داشتن خود با عظمت حق، و از تشبّه خود با جبروت خداوند بر حذر باش، كه حضرت او هر گردنكشى را خوار، و هر متكبرى را بى‏ارزش و پست مى‏كند.

و نيز هرگز نسبت بكارى كه پيش مى‏آيد و راه چاره دارد سرعت بخرج مده. مگو من مأمورم (و بر اوضاع مسلطم)، امر مى‏كنم و بايد اطاعت شود كه اين موجب دخول فساد در قلب، و خرابى دين، و نزديك شدن تغيير و تحول در قدرت است.

امام (ع) عوارض قدرت‏طلبى را به‏طور مشخص سه چيز معرفى كرده است: طِمَاح (سركشى)؛ غَرْب (تندى و تيزى) و عَزَب عقل (خِرَدگريزى).

معلوم است كه اين عوارض در عرصه سياست چه مى‏كند و چگونه موجب تعدى به حقوق مردم، تعرض به حرمت ايشان، ستم و بيدادگرى و خشونت‏ورزى، و زمينه‏ساز تصميمات و اقدامات نابخردانه مى‏شود.

2- دروغگويي و فريبكاري

فريب‏كارى و دروغ‏گويى كالاى رايج بازار سياست‏هاى غير اخلاقى است. حيله‏گرى و دروغ‏پردازى از لوازم اساسى چنين سياستى شمرده مى‏شود. در انديشه سياسى على (ع)، سياست مبتنى بر دروغ و فريب، سياستى جاهلى و غير انسانى است. اميرمؤمنان على (ع) در توصيف منطق سياسى عمرو بن عاص و همه آنان كه بر اين راه و رسمند، فرموده است:

خطبه 84 : شگفتا پسر آن زن بد نام در ميان مردم شام نشر مى‏دهد كه من اهل مزاح هستم مردى شوخ طبع، كه مردم را سرگرم شوخى مى‏كند. حرفى به باطل گفته و سخنى به گناه انتشار داده است. آگاه باشيد بدترين گفتار، دروغ است او سخن مى‏گويد و دروغ مى‏گويد، وعده مى‏دهد و تخلف مى‏نمايد، درخواست مى‏كند و اصرار مى‏ورزد، اگر از او چيزى درخواست شود بخل ميكند، به پيمان خيانت مى‏نمايد، و پيوند خويشاوندى را قطع مى‏كند، به هنگام نبرد سر و صدا راه مى‏اندازد و تهيج و تحريص مى‏نمايد (اما اين سر و صدا) تا هنگامى است كه دست به شمشيرها نرفته، در اين هنگام براى رهائى جانش بهترين و بزرگترين نقشه‏اش آن است كه جامه‏اش را بالا زند و عورت خود را آشكار سازد تا از كشتن او چشم‏پوشى شود آگاه باشيد به خدا سوگند، ياد مرگ مرا از شوخى و سرگرمى باز مى‏دارد، ولى او را فراموشى آخرت از گفتن سخن حق باز داشته است او حاضر نشد با معاويه بيعت كند جز اين كه از او مزدى بدست آورد، و در برابر از دست دادن دينش بهائى گرفت.

در منطق سياسى على (ع)، هيچ چيز چون راستى و درستى، و وفادارى و پرواپيشگى، استواركننده و نجات‏بخش نيست.

خطبه  41 : اى مردم وفا همزاد راستگوئى است، سپرى محكمتر و نگهدارنده‏تر از آن سراغ ندارم آن كس كه از وضع رستاخيز آگاه باشد، خيانت نمى‏كند. در زمانى بوجود آمده‏ايم كه بيشتر مردم خيانت و حيله‏گرى را كياست و عقل مى‏شمارند، و نادانان آنها را اهل تدبير مى‏خوانند، چگونه فكر مى‏كنند خداوند آنها را بكشد چه بسا شخصى به تمام پيش‏آمدهاى آينده آگاه است و طريق مكر و حيله را خوب مى‏داند ولى فرمان الهى و نهى پروردگار مانع او است، و با اين كه قدرت بر انجام آن دارد آن را به روشنى رها مى‏سازد، ولى آن كس كه از گناه و مخالفت فرمان حق پروا ندارد، از همين فرصت استفاده مى‏كند.

3- نفاق و رياكاري

تزوير و رياكارى در سياست، روابط سياسى را غير امن و پايه اعتمادهاى سياسى را سست مى‏سازد؛ زيرا در وراى هر سخن سياسى، چيزى ديگر نهفته، و پشت هر اقدام سياسى، عملى خلاف آن قرار گرفته است. در اين صورت، سياست عرصه امورِ غيرقابل پيش‏بينى و غيرقابل اتكا خواهد بود. در اين عرصه ظاهربينان به‏راحتى فريب مى‏خورند، و مزوّران و رياكاران به‏راحتى به مقاصد نادرست خويش مى‏رسند.

واژه منافق :‌

موش صحرايى براى لانه‏اش دو راه قرار مى‏دهد، يكى از آن دو را باز مى‏گذارد و از آن رفت و آمد مى‏كند و ديگرى را بسته نگه مى‏دارد. هر گاه احساس خطر كند با سر خود ، راه بسته را باز كرده و مى‏گريزد. نام سوراخ مخفى موش «نافقاء» است كه كلمه منافق نيز از همين واژه گرفته شده است‏ .

جايگاه منافق :‌

برخورد اسلام با منافق، همانند برخورد منافق با اسلام است. او در ظاهر اسلام مى‏آورد، اسلام نيز او را در ظاهر مسلمان مى‏شناسد. او در دل ايمان ندارد و كافر است، خداوند نيز در قيامت او را با كافران محشور مى‏كند.

إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقينَ وَ الْكافِرينَ في‏ جَهَنَّمَ جَميعاً (نساء 140)

خداوند، منافقان و كافران را همگى در دوزخ گرد خواهد آورد

إِنَّ الْمُنافِقينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيراً (نساء 145)

منافقان در فروترين درجات دوزخند، و هرگز براى آنان ياورى نخواهى يافت.

حضرت علي ع در نامه 27 نهج البلاغه خطاب به محمد بن ابي بكر :‌

پيامبر به من فرمود: من بر امتم نه از مؤمن مى‏ترسم و نه از مشرك چرا كه مؤمن ايمانش او را باز مى‏دارد و مشرك را خداوند به وسيله شركش نابود مى‏سازد تنها كسانى كه از شر آنها بر شما مى‏ترسم آنها هستند كه در دل منافقند و در زبان دانا، سخنانى مى‏گويند دل پسند ولى اعمالى دارند زشت و ناپسند

در انديشه سياسى على (ع)، جز با نفى تزوير و رياكارى نمى‏توان به درستى امانت‏دارى كرد و راه رشد مردمان و بستر سعادت ايشان را فراهم نمود.

هر كس كه نهان و آشكار، كردار و گفتار او دوگونه نباشد، امانت را به‏جا آرد. ^[1]

اميرمؤمنان على (ع) خود بر هرگونه تزوير و رياكارى خط بطلان كشيد. در نگاه آن حضرت، مناسبات مزوّرانه و رياكارانه نشانه نهايت تباهى جامعه است.

[1] ( 2). همان، نامه 26.