دنیا شناسی در نهج البلاغه (۱)

رضامندى، بستر موفقيت و كاميابى است. هيچ انسان موفّقى نيست كه از هنر «رضايت از زندگى» برخوردار نباشد. انسان‏هاى موفّق كسانى‏اند كه با زندگى خود مشكلى ندارند. اشتباه نكنيد! نمى‏گويم «در زندگى» خود مشكلى ندارند؛ بلكه مى‏گويم «با زندگى» خود مشكلى ندارند. مشكلْ داشتن در زندگى، يك چيز است و مشكل داشتن با زندگى، چيز ديگر.اتفاقاً در بيشتر موارد، انسان‏هاى موفّق با مشكلات زيادى دست و پنجه نرم كرده‏اند؛ اما احساس‏نارضايتى‏از زندگى‏نداشتند. مى‏توان گفت: رضامندى از زندگى يكى از رازهاى ناشناخته زندگى انسان‏هاى موفّق است.

رضايت چيست؟ خوش‏بختى كجاست؟

بسيارى از افرادى كه به امكانات زندگى دست مى‏يابند، احساس خوش‏بختى را تجربه نمى‏كنند و برعكس، بسيارى از كسانى كه فاقد امكانات زندگى‏اند، از احساس رضايت از زندگى برخوردارند. به نظر مى‏رسد ميان تمكّن مالى و رضايت از زندگى، رابطه علّت و معلول برقرار نيست. گاهى زندگى‏هاى مرفّه، از احساس رضايت از زندگى محروم‏اند و گاهى زندگى‏هاى ساده، از رضايت از زندگى برخوردارند. كدام يك بهتر است: تمكّن مالى يا رضايت از زندگى؟

رضايت از زندگى يك احساس درونى است و هر چند، منقطع از دنياى خارج و واقعيت‏هاى بيرونى نيست و مى‏تواند تحت تأثير آنها باشد، اما وابسته به آن نيز نيست و اين امكان وجود دارد كه در بدترين شرايط نيز بتوان از زندگى، احساس رضايت داشت. امّا سؤال اين است كه: سرچشمه احساسات انسان كجاست؟ و چه چيزهايى در شكل‏گيرى احساس نقش دارند؟

آن‏گونه كه مى‏انديشيم، احساس مى‏كنيم‏

احساس، ناشى از تفكر انسان است. احساسات و عواطف ما آن گونه شكل مى‏گيرند كه مى‏انديشيم. همه احساسات منفى و مثبت، نتيجه مستقيم افكارند. بدون داشتن افكار غمگينانه نمى‏توان احساس غم كرد، يا بدون داشتن افكار خشمگينانه نمى‏توان احساس خشم كرد، بدون داشتن افكار حاسدانه نمى‏توان احساس حسادت كرد و بدون داشتن افكار افسرده، نمى‏توان احساس افسردگى كرد. قرن‏ها قبل، اپيكور، فيلسوف يونان باستان گفت كه: «نگرش و برداشت انسان‏ها از رويدادها بسى مهم‏تر و تعيين‏كننده‏تر از خود رويدادها هستند».

اگر احساسات ما آن گونه شكل مى‏گيرند كه مى‏انديشيم، مى‏توان به راحتى نتيجه گرفت كه احساس رضامندى يا نارضايتى اززندگى، ريشه درچگونگى تفكر ما دارد و اگر چنين است، براى رسيدن به رضايت از زندگى بايد در تفكراتمان تجديد نظر كنيم. پس تنها راه رسيدن به شادمانى و رضامندى، تهيه و تأمين امكانات فراوان، لازم نيست؛ مى‏توان با يك تغيير در تفكرات، به آن دست يافت.

تفكر واقع‏گرا، شرط رضامندى‏

اگر چگونگى تفكر انسان، نقش تعيين كننده‏اى در احساس رضايت از زندگى دارد، سؤال اين است كه: چه تصوّرى از دنيا بايد داشته باشيم و زندگى را چگونه بايد ببينيم تا به رضامندى دست يابيم؟ براى رسيدن به يك احساس خوب از زندگى، شايد بتوان دنيا را در «خيال» خود بسيار زيبا، راحت و دوست داشتنى دانست و در پى آن، به يك احساس خوب و رضايتمندانه از زندگى دست يافت. اين نگرش، يك نگرش توهّمى و تخيّلى است و نمى‏تواند تأثير پايدار و ماندگارى داشته باشد و همانند مواد مخدّر يا داروهاى توهّم‏زاست كه براى مدتى ارتباط فرد را با خارج قطع كرده، در خيالات واهى، غوطه‏ور مى‏سازد؛ اما پس از تمام شدن اثر دارو، زندگى، بسيار سخت‏تر از آنچه بود، مى‏گردد.

راه رضايت از زندگى و راز شاد زيستن، شناخت واقعيت‏ها و گريز از تخيّلات و توهّمات است. بايد دنيا را آن‏گونه كه هست، شناخت. نگرش انسان به دنيا بايد نگرشى واقع‏بينانه و هماهنگ با واقعيت‏هاى آن باشد.

بنابراين، براى رسيدن به احساس شادمانى، لازم نيست واقعيت‏هاى گاه سخت و تلخ زندگى را انكار كنيم. با تفكر واقع‏گرا نيز مى‏توان به شادمانى و رضامندى رسيد و بلكه شايد تنها راه ممكن همين باشد. شايد بپرسيد كه:چگونه چنين چيزى ممكن است؟

هماهنگى انتظارات با واقعيت‏ها

اگر نگرش انسان به زندگى، واقع‏گرايانه باشد، انتظارات او از زندگى نيز واقع‏گرايانه خواهد بود و در پى آن، احساس او از زندگى نيز واقع‏بينانه خواهد شد. شايد بتوان گفت كه «هماهنگى انتظارات با واقعيت‏ها» شرط اصلى شاد زيستن و رضايت از زندگى است. ناهماهنگى ميان انتظارات و واقعيت‏ها، موجب دوگانگى شده، تضادهاى بنيادينى به وجود مى‏آورد كه زيان آن، جبران‏ناپذير است.

پس رضايت از زندگى هنگامى شكل مى‏گيرد كه انتظار ما از زندگى، واقع‏گرايانه باشد. اگر دنيا را با همه سختى‏هايى كه ممكن است داشته باشد، آن گونه كه هست بشناسيم، مى‏توانيم به راحتى در آن زندگى كنيم.

زندگى راحت، در گرو شناخت دنياست. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره اين اصل مى‏فرمايد: اگر درباره دنيا آنچه را من مى‏دانم، شما هم مى‏دانستيد، جان‏هاى شما از آن، احساس راحتى مى‏كرد.

با توضيحاتى كه داده شد، اكنون بهتر مى‏توان به عمق كلام امام على عليه السلام دست يافت كه مى‏فرمايد:كسى كه دنيا را بشناسد، به خاطر مصيبت‏هاى آن، غمگين نمى‏شود.

حضرت نمى‏فرمايد كه دنيا بايد جاى خوشى‏ها باشد و نمى‏فرمايد كه تصوّر كنيد دنيا پر از خوشى و راحتى است؛ بلكه مى‏فرمايد اگر دنياشناسى‏تان واقعى باشد، با وجود سختى‏ها و با اقرار به وجود آنها، باز هم احساس ناراحتى و نارضايتى به شما دست نخواهد داد. آموزه‏هاى زندگى‏ساز دين، انسان را به گونه‏اى تربيت مى‏كند كه در اوج سختى‏ها و در عمق گرفتارى‏ها نيز نااميد و افسرده نخواهد شد.

تلازمى ميان سختى و ناخرسندى نيست‏

معمولًا اين‏گونه مى‏پنداريم كه شادمانى و رضامندى، ضدّ سختى و گرفتارى است. آن جا كه سختى باشد، شادى و رضامندى نيست و آن جا كه سختى نباشد، شادى و رضامندى به وجود خواهد آمد؛ اما اين، يك تصوّر نادرست است. هيچ تلازمى ميان اين دو، برقرار نيست. سختى، يك چيز است و ناخرسندى، چيز ديگرى. نبايد تصوّر كرد پيامد قطعى سختى‏ها، ناخرسندى و نارضايتى است و شادمانى و دشوارى، قابل جمع نيستند! انبيا و اولياى الهى بيشترين سختى‏ها را در زندگى تجربه كرده‏اند؛ اما هرگز ناراضى و ناخرسند نبودند. سيدالشهدا عليه السلام با وجود سختى‏ها و همه دشوارى‏ها، راضى بود. آن حضرت هنگام خروج از مكه در خطبه‏اى خطاب به ياران خود مى‏فرمايد:

رضايت خدا رضايت ما اهل بيت است.و جالب‏تر اين‏كه روز عاشورا هر چه فشارها بيشتر مى‏شود و حضرت تنهاتر مى‏گردد و به كشته شدن نزديك‏تر مى‏شود، چهره‏اش گشاده‏تر و با نشاطتر مى‏گردد.

پس مى‏توان در ميان مشكلات و سختى‏ها، خرسند و شادمان بود و اين، پديده شگفتى است! راز اين شگفتى در چيست؟ در فصل‏هاى بعدى، پرده از اين راز، برخواهيم داشت. اكنون مهم اين است كه بدانيم رضايت از زندگى را با بازنگرى در تفكّرات و اصلاح آنها مى‏توان به دست آورد.واقعى شدن تفكّرات، به واقعى شدن انتظارات منجر مى‏شود و همين، مهم‏ترين شرط شاد زيستن و رضامندى از زندگى است.

امام على عليه السلام در اين باره مى‏فرمايد:بهترين دفع‏كننده اندوه، يقين است.

شناخت واقعيّت دنيا

هر چند زندگى انسان، محدود به دنيا نيست، اما ما انسان‏ها، اكنون در اين دنيا زندگى مى‏كنيم و شرط موفقيت در زندگى، اين است كه شرايط زندگى در دنيا را درك كنيم. تصوّر شما از «دنيا» و «زندگى» چيست و چه انتظارى از آنها داريد؟ آيا تصوّرها و انتظارهاى شما مطابق واقع است؟ آيا دنيا را آن‏گونه كه مى‏خواهيد، تصوّر مى‏كنيد و يا آن‏گونه كه هست، مى‏بينيد؟

1- اینجا دنیاست بهشت نیست

هميشه به ياد داشته باشيد كه اين جا دنياست و بهشت نيست. افراد ناراضى معمولًا كسانى‏اند كه از دنيا انتظار بهشت را دارند.

اگر انسان از دنيا انتظار بهشت داشته باشد، ميان انتظارات و واقعيت‏هاى زندگى، ناهماهنگى به وجود خواهد آمد و اين ناهماهنگى، به ناكامى مى‏انجامد و ناكامى، فشار روانى (تنيدگى) انسان را به شدت افزايش مى‏دهد و در نتيجه، موجب احساس نارضايتى از زندگى مى‏گردد.

اما اگر دنيا را آن گونه كه هست بشناسيم و بپذيريم و بر اساس شرايط موجود، به برنامه‏ريزى و فعّاليت بپردازيم، مى‏توانيم اميدوار باشيم كه به‏رضايت از زندگى دست يابيم. در بهشت، آنچه را بخواهيم مى‏شود؛ اما در دنيا آنچه را مى‏شود بايد خواست. اين، يك اصل در احساس رضايت از زندگى است. امام على عليه السلام در اين باره جملات زیبایی دارد :

خطبه  226 :(دنيا) سرائى است كه بلاها آن را احاطه كرده، و به بى‏وفائى و مكر معروف است، حالاتش يك نواخت نمى‏ماند و ساكنانش ايمن نيستند احوالش گوناگون و حالاتش گذرنده، زندگى در آن مذموم و امنيت در آن غير ممكن است اهل آن همواره هدف تيرهاى بلا هستند كه مرتبا به سوى آنها پرتاب مى‏شود و با مرگ نابودشان مى‏سازد . اى بندگان خدا بدانيد شما و آنچه در آن از اين دنيا هستيد در همان راهى قرار داريد كه پيشينيان شما بودند همانها كه عمرشان از شما طولانى‏تر، سرزمينشان آبادتر، و آثارشان از شما بيشتر بود، ناگاه صداهايشان خاموش، نيروها و حركتهاشان راكد، اجسادشان كهنه، سرزمينشان خالى و آثارشان مندرس گرديد قصرهاى بلند و محكم و بساط عيش و پشتيهاى نرم و راحت آنها به سنك و آجر و لحد هاى گورستان تبديل شد گورهايى كه بناى آن بر خرابى، و با خاك ساخته شده است، گورها به هم نزديك اما ساكنان آنها از هم دور و غريبند، در وادى وحشتناك به ظاهر آرام امّا گرفتارند، نه در جايى كه وطن گرفتند انس مى‏گيرند، و نه با همسايگان ارتباطى دارند، در صورتى كه با يكديگر نزديك، و در كنار هم جاى دارند. چگونه يكديگر را ديدار كنند در حالى كه فرسودگى آنها را در هم كوبيده، و سنگ و خاك آنان را در كام خود فرو برده است. شما هم راهى را خواهيد رفت كه آنان رفته‏اند، و در گرو خانه‏هايى قرار خواهيد گرفت كه آنها قرار دارند، و گورها شما را به امانت خواهد پذيرفت،

خطبه 82 : چگونه خانه دنيا را توصيف كنم كه ابتداى آن سختى و مشقّت، و پايان آن نابودى است در حلال دنيا حساب، و در حرام آن عذاب است. كسى كه ثروتمند گردد فريب مى‏خورد، و آن كس كه نيازمند باشد اندوهناك است، و تلاش كننده دنيا به آن نرسد، و به رها كننده آن، روى آورد. كسى كه با چشم بصيرت به آن بنگرد او را آگاهى بخشد، و آن كس كه چشم به دنيا دوزد كور دلش مى‏كند.

خطبه 99 : اى بندگان خدا، شما را به ترك دنيايى سفارش مى‏كنم كه شما را رها مى‏سازد، گر چه شما جدايى از آن را دوست نداريد، دنيايى كه بدن‏هاى شما را كهنه و فرسوده مى‏كند با اينكه دوست داريد همواره تازه و پاكيزه بمانيد. ... مرگ به سرعت او را مى‏راند، و عوامل مختلف او را بر خلاف خواسته خود از دنيا جدا مى‏سازد.

حکمت 69 : وقتی آنچه را خواستی نشد ، به آنچه داری بساز.

پیامدهای تفکر واقع گرا به دنیا

(خطبه 99)پس در عزّت و ناز دنيا بر يكديگر پيشى نگيريد، و فريب زينت‏ها و نعمت‏ها را نخوريد و مغرور نشويد و از رنج و سختى آن نناليد و ناشكيبا نباشيد، زيرا عزّت و افتخارات دنيا پايان مى‏پذيرد، و زينت و نعمت‏هايش نابود مى‏گردد، و رنج و سختى آن تمام مى‏شود، و هر مدّت و مهلتى در آن به پايان مى‏رسد، و هر موجود زنده‏اى به سوى مرگ مى‏رود. آيا نشانه‏هايى از زندگى گذشتگان كه بر جا مانده شما را از دنيا پرستى باز نمى‏دارد و اگر خردمنديد آيا در زندگانى پدرانتان آگاهى و عبرت آموزى نيست مگر نمى‏بينيد كه گذشتگان شما باز نمى‏گردند و فرزندان شما باقى نمى‏مانند مگر مردم دنيا را نمى‏نگريد كه در گذشت شب و روز حالات گوناگونى دارند:

يكى مى‏ميرد و بر او مى‏گريند، و ديگرى باقى مانده به او تسليت مى‏گويند، يكى ديگر بر بستر بيمارى افتاده ديگرى به عيادت او مى‏آيد، و ديگرى در حال جان كندن است، و دنيا طلبى در جستجوى دنياست كه مرگ او را در مى‏يابد، و غفلت زده‏اى كه مرگ او را فراموش نكرده است، و آيندگان نيز راه گذشتگان را مى‏پويند. بهوش باشيد مرگ را كه نابود كننده لذّت‏ها و شكننده شهوت‏ها و قطع كننده آرزوهاست، به هنگام تصميم بر كارهاى زشت، به ياد آوريد، و براى انجام واجبات، و شكر در برابر نعمت‏ها و احسان بى شمار الهى، از خدا يارى خواهيد.

حکمت 131 : اى كسى كه به نكوهش دنيا زبان گشوده‏اى ولى شيفته و فريفته جلوه‏هايش شده‏اى، و فريب افسونش را خورده‏اى و اينك به دنيا مى‏پردازى از سويى فريفته دنيايى و از سوى ديگر آن را نكوهش مى‏نمايى انصاف بده اين تويى كه در باره دنيا گناه كرده‏اى، يا اوست كه به تو خيانت مى‏ورزد آخر چه وقت او شيفته‏ات نموده و چسان فريبت داده با پيكرهاى پوسيده و از هم پاشيده پدرانت يا به آرامگاه مادرانت كه در زير توده‏هاى انبوه خاك است... و اين چه كسى است كه دنيا را نكوهش مى‏كند در حالى كه دنيا ناپايدارى خود را صلا داده، و جدا شدن خود را فرياد كرده است، و از نابودى خود و هر كه در آن به سر مى‏برد آگهى داده، و رنجها و گرفتارى‏هايش را نمودار ساخته،

نامه 68 : نامه به سلمان فارسى، قبل از ايّام خلافت :

مثل دنیا چون مار است، كه پوستى نرم و زهرى كشنده دارد، پس از جاذبه‏هاى فريبنده آن روى گردان، زيرا زمان كوتاهى در آن خواهى ماند، و اندوه آن را از سر بيرون كن، زيرا كه يقين به جدايى، و دگرگونى حالات آن را دارى، و آنگاه كه به دنيا خو گرفته‏اى بيشتر بترس، زيرا كه دنيا پرست تا به خوشگذارانى اطمينان كرد زود او را به تلخ كامى كشاند، و هر گاه كه به دنيا انس گرفت و آسوده شد، ناگاه به وحشت دچار مى‏گردد.

قصار 384 : به دنيا آرامش يافتن در حالى كه ناپايدارى آن مشاهده مى‏گردد، از نادانى است،  و كوتاهى در اعمال نيكو با وجود يقين به پاداش آن، زيانكارى است، و قبل از آزمودن اشخاص، اطمينان پيدا كردن از عجز و ناتوانى است.