ارتباط انسان با خدا از دیدگاه نهج البلاغه (2)

2-2-ارتباط حسنه ( ارتباط صعودی ) [1]

      هر گونه ارتباط مورد پذیرش خدا که عنوان عبادت بر آن صدق نماید و موجب قرب حق تعالی                  گردد ، ارتباطی حسنه است که در برخی از فرازهای نهج  به عنوان طریقة صالحة آمده[2]که تفاوت جوهری ندارد و دارای اقسامی است .

     الف-2-2-ارتباط سودا گرانه:

ازآنجاکه انسان در این بازار آشفته دنیا به داد و ستد خوی گرفته است با خدای خویش چنان کند که سودا گران میکند:

  انّ قوماًعبدوا الله رغبة فتلک عبادة التجار و انّ قوماً عبدوا الله رهبة فتلک عبادة العبید .و ان قوماً عبدوا الله شکراً فتلک عبادة الاحرار [3]

گروهی خدا را به طمع بهشت عبادت می کنند که این عبادت بازاریان است  وگروهی خدا را  به جهت ترس از عذاب عبادت میکنندکه این عبادت بردگان است و گروهی  چون خدا را سزاوار عبادت  یافته اند پرستش میکنند و این عبادت آزادگان است.

امام علیه السلام به سه قسم عبادت اشاره میکند در عین حال اینکه عنوان عبادت بر آن صادق است ،از نظر انگیزه و معرفت به خداوند متفاوت است . دو گروه اوّل که از روی ترس از عذاب یا به طمع بهشت عبادت میکنند[4] با وجود شرائطی که خواهد آمد مورد قبول خداوند و موجب پاداش است . امّا این عبادت سوداگرانه و از برای رفع تکلیف است وچون غالب مردم  از نظر معرفت بدین پایه اند نهج البلاغه به تبع قرآن بیشتر دعوت خود را برای  ارتباط باخدا وبندگی او در قالب انذار(تهدید)وبشارت ها ارائه فرمود:

بترسید از آتشی که عمق آن دور گرمای آن شدید وعذابش تازه و خانه ای تهی از رحمت  خداست[5] بشارت بر شما آن بهشتی که بدان دعوت شده اید.[6] و در فراز دیگر پیامبر(ص) را به عنوان بشیر و نذیر می ستاید.[7]

البته گاهی ممکن است بعضی از افراد دارای هر دو انگیزه باشند

 این عبادتها که ما کردیم خوبش کاسبی است       دعوی اخلاص با این خود پرستی ها چه شد[8]

ب-2-2- ارتباط عاشقانه :

ای لقای تو جواب هر سؤال                    مشکل از تو حل شود بی قیل و قال [9]    

علی – علیه السلام – بعد از بیان عبادت تاجرانه و بردگانه به بیان قسم دیگری از ارتباط با خدا پرداخت که ناظر به مقام بلند آزادگی و آزادگان است   : و انّ قوماً عبدوا الله شکراً فتلک عبادة الاحرار.

در برخی از روایات بجای کلمه( شکراً)کلمه(حبّاً)و در برخی بجای لفظ (احرار)کلمه (کرام)امده است به نظر میرسد یکیست.

امام صادق(ع) فرمود: قوم عبدوا الله عزوجل حبّاً له فتلک عبادة الاحرار و هی افضل العبادة.[10]

در روایتی دیگر آمده است که مردم سه گونه خدا را عبادت میکنند . گروهی از روی طمع به بهشت و گروهی برای نجات از آتش و  در ادامه امام میفرماید :  « و لکنّی اعبده حبّاً له عزّ و جلّ فتلک عباده الکرام »[11]   امّا من بندگی اش میکنم از روی عشق که این عبادت کریمان است.

 پس عبادت شکری عنوان دیگری از عبادت و ارتباط حبّی است که هر دو فعل احرار است . و در روایتی دیگر از علی – علیه السلام – روایت شده است :ما عبدتک خوفاً من نارک و لا رغبة فی جنتک بل وجدتک اهلاً للعباده فعبدتک ... [12] نمی پرستمت از ترس آتش  نی از آز بهشتت لیک سزاوار پرستش یافتمت گشتم بنده تو.

اگرکسی  این عبادت از باب شکر تلقّی کند ، نمیتوان گفت : خالی از محبّت است .

شرائط ارتباط انسان با خدا

اگر چه ارتباط صحیح با خدا به دو صورت تکلیفی و عاشقانه ترسیم شده است لیکن هریک از آن دو مشروط به شرائط و اصولی است که در منابع دینی از آن به شرط صحت و شرط قبول یاد میشود که فقه عهده دار بیان حد و مرز صحت عبادت و ارتباط با خدا است و اخلاق ، عهده دار بیان شروط قبول آن است .

1-    دین: همان آیین که معبود تحت عنوان اسلام در هر عصری  برای هدایت تشریعی بشر از طریق پیامبران عرضه فرمود در این عصر اسلام منحصر در دین حضرت محمد صلی الله علیه و آله  است که در مباحث پیشین اشاره شد[13].  ثم انّ هذا الاسلام دین الله الذی اصطفاه لنفسه ... اذّل الادیان بعزّته و وضع الملل برفعه[14].

2- تقوی : در فرهنگ قرآنی و روائی خاندان وحی بر این نکته شدیداً تاکید شده است که تقوی شرط قبولی اعمال و عبادت نزد خداست[15]. لذا علی( ع) فرمود : لا یقلّ عمل مع التقوی و کیف یقلّ ما یتقبّل ؟ [16] هیچ عملی با وجود تقوی اندک محسوب نمی شود چگونه عملی که مورد قبول الهی واقع شده است اندک باشد؟

3-    بصیرت  : بصیرت همان دین شناسی به معنی کاربردی آن است که چه عملی کی و کجا و چگونه انجام گیرد . چه بسا یک امر واجبی بسیار مهم در شرایطی ترک آن  واجب و عبادت است [17]  . یا انجام امر مستحبی چه بسا موجب ضرر به امر واجبی شود که در این صورت فرمود:لا قربة با لنوافل اذا اضرّت بالفرائض[18] .

 لذا به فرزندش جناب امام حسن علیه السلام می نویسد: تفقّه فی الدین [19] . بطور عمیق دین را بفهم.

و به  مسلمانان سفارش می فرماید :تعلّموا القرآن فانه احسن الحدیث و تفقّهوا فیه فانّه ربیع القلوب و  . [20] 

قرآن بیاموزید که نیکوترین سخن است .وآنرا عمیقاً بفهمیدکه بهار دلهاست.

یعنی  دل آنگاه شکوفا وبهاری می شود که مسلمانی قرآن را بفهمد ودر دین خود بصیرت پیدا نماید.

برای نمونه به تشر سنگین امیر مومنان(ع) به یکی از دلباختگان عبادت امّا تهی ازبصیرت توجه کنید تا ارزش بصیرت در ارتباط با خدا روشن شود. علاء بن زیاد نزد حضرت از برادرش عاصم شکایت کرد که عبای بر دوش افکنده و از دنیا کناره گرفته . امام فرمود حاضرش کنید . وقتی آمد به وی فرمود:ای  دشمنک ِجان خود، هدف تیرشیطان قرار گرفته ای آیا به خانواده ات رحم نمی کنی..[21]  که حاکی از این هست وی با همه تقوی ودیانتی که داشت هنوز بصیرت کافی نداشت